Ana içeriğe geç

[-t- + -tır-] Yapısındaki Fiillerde -t- ile -tır- Eklerinin Bulunuşu ve -t- nin İlave Ses Olarak Kullanımı

ÖZET​

Türkçe sözdiziminde sesbilgisel işlevle yer alan sesler olarak ı, i, u, ü ünlüleri ile y, n ünsüzleri kabul edilir. Kimi araştırıcılar bunlara a, e ünlüleri ile s, ş ünsüzlerini de ilave etmektedir. Bu sesler arasında fiil gövdeleri ile ettirgenlik eki arasında kullanılan -t- zikredilmemektedir. Oysa, bazı örneklerde doğrudan sesbilgisel işlevle bazı örneklerde de dilbilgisel işlevi sezilemediğinden sesbilgisel işlevde imiş gibi kullanıldığı görülmektedir. Bu yazıda Türkçe Sözlük’ten (10. baskı, 2005) listelenen -t- + -tIr- yapılı fiillerde -t- ve -tIr- ın işlevleri orgulanacak ve -t- nin bazı durumlarda ilave ses olduğu gösterilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Yardımcı ses, fiil, ettirgenlik, oldurganlık, kılışlama.

Bilgi

Derginin 159. sayfasında bu yazıyı bulabilirsiniz.
Turkish Studies, 4. cilt, 8. sayı, 159-165. sayfalar, 2009 (Scopus)

Dilbilgisi çalışmalarında ilave sesler, “Belirli durumlarda kelime kök veya gövdelerine eklerin bağlanması sırasında kullanılan ses.” (Korkmaz 2003a: 35) şeklinde tanımlanmakta; bağlayıcı ünlü ve bağlayıcı ünsüz olarak da kendi içinde iki kısma ayrılarak (Korkmaz 2003a: 35) incelenmektedir.

Bu kategoriyi karşılayan terimler araştırıcılara göre değişmekte ve yer yer ele alış bakımından farklılıklar görülmektedir.

Muharrem Ergin'in bu kategori için kullandığı terim, "yardımcı ses"tir. Yardımcı sesler, yardımcı vokaller (ı, i, u, ü) ve yardımcı konsonantlar (y, n) adlarıyla iki kısımda incelenmektedir (Ergin 2000: 215-217).

Kimi lise ders ve üniversiteye hazırlık kitapları ile üniversiteler için hazırlanmış Türk dili kitaplarında bu seslere a, e ünlüleri ile s ve ş ünsüzlerinin de ilave edildiği görülmektedir.

Metin Karaörs bu ilave diye incelenen sesler için kaleme aldığı yazıda ı, i, u, ü ünlüleri ile y ve n ünsüzleri dışındaki seslerin yardımcı ses olarak öğretiminin yanlış olduğunu söylemektedir (2005: 27 – 36).

Efrasiyap Gemalmaz ise Türkçede bağlayıcı (yardımcı) ses olmadığını kabul eder ve dilbilgisinde böyle bir kategorinin varlığının Türkçenin öğretimini zorlaştıracağını zikreder. Ayrıca, bu şekilde listelenen seslerin başlama ünsüzlerini düşürmüş görev öğelerinin kalıntısı olduğu tezini savunarak böyle bir kategori oluşturmanın gereksiz olduğunu savunur (1997: 1 – 5).

Ahmet Bican Ercilasun da bu seslerden y için ya ayrı bir adlandırma yapılması gerektiğini ya da bunların ekin içinde düşünülmesi gerektiğini teklif etmiş; bu sese „türeme y‟ adı verilebileceğini belirterek “Eski Anadolu Türkçesinde ekleşme, ünlü düşmeksizin olmuştu: baba-yıla, almalı-y-idi, köse-y-imiş, oturdu-y-usa. O dönemde y ünlü çatışmasını önlemek için gelişmişti ve tabii ki yardımcı ses idi. Ancak zamanla y'den sonraki ünlüler düşmüş ve ünlü çatışması ortadan kalkmıştır. Eş zamanlı gramer yaklaşımıyla bugün y'yi yardımcı ses saymamız mümkün degildir.” (2000, s. 133) görüşünü zikretmiştir.

Fiil köküyle ettirgenlik eki arasında kullanılan -t- eki için şu değerlendirmeler yapılmıştır: Bu konumdaki -t- eki için Zeynep Korkmaz Türkiye Türkçesi Grameri çalışmasında ettirgenlik bahsinde aldat-, azıt-, dağıt-, diret-, donat-, ısıt-, ilet-, kapat-, öğret-, tüket- gibi fiillerdeki –(I)t / - (U)t ekinin aslında kökle kaynaşarak işlevini yitirmiş ettirgenlik eki olduğunu, azıt-, kopart-, eğrilt-, somurt- fiillerindeki –(I)t / -(U)t ekinin ise artık eklendiği fiilin anlamını pekiştirici yeni bir görev yüklenmiş olduğundan doğrudan doğruya fiilden fiil türeten birer yapım eki olduğunu belirtir (2003b: 558). Banguoğlu da Türkçenin Grameri eserinde kapa-tmak örneğindeki -t- ekini boş ek olarak değerlendirmektedir (1986: 419).

Biçimbirimleri eşsüremli olarak değerlendirmek ve dilbilgisel dizimleri birbirinden bu yaklaşım tarzı doğrultusunda ayırmak gerektiğinde sözdizimsel işlevli ses veya ses öbeklerine Türkçede ek diyoruz. Bu işlevle karşımıza çıkan biçimbirimler için bir kategorinin kabul edilmesi kaçınılmaz görünmektedir.

Bu yazıda, bu kategoriyi ünlü ve ünsüz ayırımı yapmaksızın cümleye sözdizimsel işlevle değil de sesbilgisel işlevle giren seslerin hepsi için ilave ses terimi kullanacaktır.

Genel kabul görmüş ı, i, u, ü, y ve n sesleri yanında a, e, s ve ş‟nin yardımcı ses olarak değerlendirilip değerlendirilmeyeceği bir tarafa bu yazıda ettirgenlik ve oldurganlık eki -tIr- ile öncesinde yer alan -tbiçimbiriminin dilbilgisel durumu sorgulanacaktır.

Bu sorgulama, Türkçe Sözlük(2005)‟teki -t- + -tIr- ses ve biçimbirimlerini içeren fiiller esas alınarak yapılacaktır; ki, sözlükte maddebaşı olarak bu şekilde var olan fiiller şunlardır:

açıklattırmakayırttırmakbayılttırmakboşalttırmak
boşattırmakçıkarttırmakhecelettirmekhesaplattırmak
kapattırmakkaşelettirmekkısalttırmakkoparttırmak
okutturmakparçalattırmak

Bu fiiller, çatı (yüklemin kendine bağlı öğelerin anlamsal ve sözdizimsel yapılarını belirleme kategorisi) ve görüngü (Delice 2009: 495- 509) (yüklem olan fiilin gövde anlamında var olan veya ek yardımıyla sonradan eklenebilen bir varlığa bağlı olma veya olmama -yani, oluş veya kılış fiillerinin birbiri ile değişimini sağlama- kategorisi) kavramlarını esas alarak şu şekilde sınıflandırılacaktır.

Bu fiilleri örneklendirmek için kullanılan cümleler, -varsaTürkçe Sözlük (2005)‟ten Türkçe Sözlük‟te kaynak gösterildiği şekliyle alınacaktır. Türkçe Sözlük‟ten örnek bulunamazsa kullanıma uygun örnek bir cümle kurgulanacaktır.

1. İlave ses + ettirgenlik yapısı​

Maddebaşı olan -t- + -tIr- yapılı fiiler içinde bu başlığa uyacak üç örnek karşımıza çıkmaktadır.

Bu örneklerde kullanılan -t- nin sözdizimsel hiçbir işlevi yoktur; zira, ettirgenlik veya oldurganlık ekinin kullanılmadığı örneklerde bu ses ortaya çıkmamaktadır. Bu iki sözcükte ortaya çıkış nedeni sadece fiil tabanı ile ettirgenlik veya oldurganlık ekini birleştirmek -yani, kaynaştırmak-tır.

Bu örnekler şunlardır:

çıkarttırmak

“Akşam oldu, gün kavuştu. Kadınlar koyunlardan süt sağdılar. Fethullah acele ediyordu. Erkeçlerin boyunlarındaki bütün çanları çıkarttırdı. Sürüyü gün batarken yamaçtan aşağı sürdüler.” (Y. Kemal).

Görüldüğü gibi "çıkar-" fiil tabanı ile ettirgenlik eki olan -tırdoğrudan birleşememekte; araya bir kaynaştırıcı -t- almaktadır. "Çıkar-" ile "çıkart-" aktardığı anlam açısından aynıdır. Bu fiilin tabanı “-Senelerdir elime almamıştım. Bugün dolaptan çıkardım, dedi.” (A. H. Tanpınar) örneğinde olduğu gibi fiil tabanı, "çık-" fiilinin oldurgan şekli olan "çıka"tır.

kapattırmak

"Belediye çavuşu çarşıyı ve arastaları dolaşmış, esnafa kepenk kapattırmıştır." (T. Buğra).

Bu örnekte de -t-, "kapatırmıştır" kullanımının söyleme zorluğunu gidermek -yani, fiil tabanı ile -tIr- ettirgenlik ekini kaynaştırmak için kullanılmıştır. Bu fiilin aslı, “Bacı ile tekrar aşağı inmek için camı kapayacağımız zaman sokaktan bir tulumba takımının geçtiğini gördük ve durduk.” (R. N. Güntekin) örneğinde olduğu gibi "kapamak"tır.

koparttırmak

“Bir daha görüşmesinler diye aralarındaki bağı koparttırdım.”

Bu örnekte de -t-, „kopartırmıştır‟ kullanımının söyleme zorluğunu gidermek -yani, fiil tabanı ile -tIr- ettirgenlik ekini kaynaştırmak için kullanılmıştır. Bu fiilin aslı, “- Niçin beni yalancı çıkardın? dedim. Musluğu sen koparmamıştın....” (Ö. Seyfettin) örneğinde olduğu gibi "koparmak"tır.

Bu fiilde -t-, “Ben bu adamı biliyorum, dedi Süleyman Kahya. On beş yıldır Yörüklerin sırtından geçinir. Adana’dan Tarsus’a, Amik ovasından İslahiye’ye, Maraş altına kadar Yörüklerden para kopartır. Bütün Akdeniz çevresindeki topraklar onundur. Bin lira vereceğiz, kabul etmezse iki bin... Onu da kabul etmezse cehenneme kadar yolu var." (Yaşar Kemal) örneğinde olduğu gibi ilave ses olarak kullanılmıştır.

Bu üç örneğin durumu da Türkçede yardımcı ses kategorisine bir de -t- ünsüzünün ilave edilmesi gerektiğini göstermektedir. Yukarıda da değinildiği gibi bu sorgulama Türkçe Sözlük esaslı yapılmıştır. Değişik eserlerden yapılacak taramalar burada listelenen fiil sayısını artırabilir.

2. Ettirgenlik + ettirgenlik (katmerli ettirgenlik) yapısı​

Katmerli ettirgenlikte ikinci ettirgenlik ekinin kullanım amacı yapan özneyi ikinci kişi üzerinden üçüncü kişi üzerine aktarmaktır. Katmerli ettirgenlik kullanılmış olan yüklemlerin kurduğu cümlelerde -doğal olarak- iki tane yaptıran özne olacaktır; çünkü, ikinci ettirgenlik eki, yaptıranı üçüncü kişiye taşımaktadır.

Bu fiillerin -t-li şekilleri işi ikinci kişiye; -t- nin üzerine gelen -tIr-lı şekilleri de işi üçüncü kişiye yaptırma anlamını yükler.

Yaptırılacak işi, üçüncü kişiden sonra dördüncü, beşinci gibi daha fazla kişiye ettirgenlik ekleri yoluyla sipariş etmek mantıkça mümkün olmamaktadır. Bu eklerin üzerine getirilen ekler de "açıklattırttır-" gibi gereksiz kullanım örneği olmaktadır.

Bu tür örnekler şunlardır:

açıklattırmak

“Bu konuyu açıklattırdım.”

ayırttırmak

“Etkinliğe daha 17 gün olmasına rağmen yaklaşık 100 kardeş yerini ayırttı... Siz de elinizi çabuk tutun ve yerinizi ayırttırın...”

boşattırmak

"Başka kız bulmuşlar, beni boşattırıp onu alacaklarmış." (E.Bener).

hecelettirmek

“Eğitim hayatıma sınıf öğretmenimin asistanı olarak başlamıştım. "Git kızım, buna göster; git kızım, buna hecelettir." diye diye daha o yıllarda üzerime sorumluluklar bir bir yüklenmeye başlamıştı. Sonrası da hep öyle devam etti...”

hesaplattırmak

“Başlangıç zamanı ve şu andaki zamanın arasındaki farkı hesaplattır.”

kaşelettirmek

“Öncelikle, aracın historisini çıkarttır; imzalat ve kaşelettir. Ayrıca, garanti belgesi ve faturasını da hazırla.”

okutturmak

“Ölülerin arkasından niçin Hatim indirilişini, Mevlût okutturuluşunu ilk defa bu kadar sarih anladı.” (K. Tahir).

parçalattırmak

“Hep işi yanlış yapan adamlar yüzünden bunlar. Halbuki kaçırdın işte uçağı git hemen tamirciye parçalattır yok et. Yakalanma.”

3. Kılışlama + ettirgenlik yapısı​

Bu yapıda kullanılan -t- oluş fiilinin kılış fiili olmasını sağlamaktadır. Artık, -t- yi almış olan fiil kılış fiili olduğu için çatı eklerinden herhangi birini alabilecek duruma gelmiştir. Bunun sonucu olarak da fiilin ifade ettiği anlamı bir başkasına yaptırma anlamı katan -tIr- ettirgenlik ekini alabilmektedir.

Bu tür örnekler şunlardır:

bayılttırmak

"Ameliyat esnasında katiyen kendisini bayılttırmaz." (Ö. Seyfettin).

boşalttırmak

“- Heye.. Hani rakı içtiydiniz, üst kat var ya... Orayı tekmil boşalttırdı, avradını mavradını, çocuklarını mocuklarını da mektebe kayıt için geldilerdi...” (O. Kemal).

kısalttırmak

“Yanları kısa olsun; kâküller de biraz kısa olsun. Enseler kalsın; sadece kıvrımlarını aldır; üst ve arkayı da biraz kısalttır, tamamdır.”

Sonuç​

• Bazı fiillerde fiil tabanı ile ettirgenlik eki arasına kaynaştırıcı olarak -t- ilave sesi girebilmektedir.

Bu durum fiili genişleten diğer eklerle fiil tabanı arasında da “İnsan kendini ne kolay aldatıyor. Kafam hemen rehavetle yastıklara doğru kaydı. Güzel ve şefkatli bir hemşirenin kollarındaymış gibi tatlı bir uykuya daldım.” (S. Ali) örneğinde olduğu gibi görülebilmektedir.

• Bazı fiillerde -t- ettirgenlik eki üzerine ikinci bir ettirgenlik eki getirilerek katmerli ettirgenlik yapılmaktadır. Böylece, yaptırma eylemi, doğrudan ikinci kişiye değil de ikinci kişi vasıtasıyla üçüncü kişiye yüklenebilmektedir.

• Bazı fiillerde -tIr- ettirgenlik veya oldurganlık ekinden önce kullanılan -t- kılışlama işlevi görebilmektedir.

KAYNAKÇA​

BANGUOĞLU T. (1986) Türkçenin Grameri. TDK Yay., Ankara.
DELİCE, H. İ. (2009) “Çatı Eklerinin Bilinmeyen Bir İşlevi”. ICANAS 38, (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi), Ankara.
ERCİLASUN A. B. (2000) “Türkiye Türkçesinde Yardımcı Ses”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, S.585, Eylül.
ERGİN M. (2000) Üniversiteler İçin Türk Dili. Bayrak Yayınları, İstanbul.
GEMALMAZ E. (1997) “Türkçede Bağlayıcı (Yardımcı) Ses Konusu Üzerine”. Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 7. Sayı, Erzurum.
KARAÖRS M. (2005) “Ders Kitaplarındaki Yardımcı Seslerle İlgili Bilgi Yanlışları”. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19. Sayı, Kayseri.
KORKMAZ Z. (2003a) Gramer Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Genişletilmiş 2. baskı, Ankara.
KORKMAZ Z. (2003b) Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). TDK Yay., Ankara.
TÜRKÇE SÖZLÜK (2005), Ankara, TDK Yayınları

ALINTI YAP (APA): DELİCE, H. İ. (2009).[-t- + -tır-] Yapısındaki Fiillerde -t- İle –tır- Eklerinin Bulunuşu ve -t- nin İlave Ses Olarak Kullanımı. Journal of Turkish Studies. (Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009)